Executieve functies: de sleutel tot succes

Executieve functies: je hoort deze term tegenwoordig steeds meer en dat is natuurlijk niet voor niets. Wat zijn eigenlijk executieve functies en waar heb je die dan voor nodig?

Niets is zo frustrerend als ouder te moeten toezien hoe je slimme, creatieve en veelbelovende zoon/dochter elke dag worstelt met ogenschijnlijk simpele taken als spullen opruimen, beginnen met huiswerk maken of op tijd komen. Om het nog maar niet te hebben over andere zaken, zoals even helpen met huishoudelijke klusjes.

Talenten

Je kind heeft talenten genoeg. Dat beaamt ook iedereen, maar jij hebt vooral te maken met het talent van je puber om dure spullen om de haverklap kwijt zijn: “Waar is je nieuwe jas? Waar is je telefoon?” Daarop heeft je puber geen antwoord, behalve dan misschien: “Nou, gewoon kwijt!” Soms ben je gewoon ten einde raad. Je hebt al van alles geprobeerd, maar niets lijkt echt te helpen. En daar komt nog bij dat kinderen van collega’s, vrienden of klasgenoten dit soort problemen allemaal niet of in ieder geval in veel mindere mate te hebben en dat frustreert je nóg meer.

Je vraagt je voortdurend af waarom het bij jouw thuis allemaal zo moeizaam verloopt en vooral wat je dan wél moet doen om verandering te brengen in de situatie. Het antwoord daarop heeft te maken met de ontwikkeling van de executieve functies. Misschien ontbreekt het je kind niet aan de wil, maar simpelweg aan de juiste vaardigheden.

Wetenschappers

Wetenschappers die de ontwikkeling van kinderen en de rol van de hersenen onderzoeken hebben ontdekt dat kinderen die slim maar ongefocust zijn gewoonweg niet beschikken over de juiste executieve functies. Wat zijn dat dan en waarom zijn ze zo belangrijk voor het goed kunnen functioneren in het dagelijkse leven en op school?

De ‘dirigent’

Executieve functies zijn basisvaardigheden die mensen nodig hebben taken uit te voeren. Ze horen bij het denkvermogen. Het zijn denkprocessen die nodig zijn om activiteiten, zoals bij voorbeeld huiswerk maken, te starten, te plannen, te organiseren en goed uit te voeren. Ook je gedrag reguleren en je aanpassen aan de omstandigheden horen bij de executieve functies. Je kunt ze zien als deze functies zien als de ‘dirigent’.

Twee aspecten van executieve functies
Executieve functies kunnen grofweg verdeeld worden in twee verschillende aspecten: denken en doen.

 Executieve functies: denken (cognitie)

1. Werkgeheugen: vaardigheid om informatie in het geheugen te houden.
2. Plannen: de vaardigheid om een plan te bedenken om een doel te bereiken.
3. Prioriteiten stellen: het vermogen om te beslissen wat belangrijk is voor het bereiken van een doel en wat niet.
4. Organisatie: het vermogen om informatie en materialen te ordenen.
5. Timemanagement: het vermogen om in te schatten hoeveel tijd je nodig hebt voor de taak.
6. Metacognitie: het vermogen tot zelfmonitoring en zelfevaluatie.

 Executieve functies: doen (gedrag)

1. Respons-inhibitie: nadenken voordat je iets gaan doen.
2. Emotieregulatie: het vermogen om gedrag te controleren.
3. Volgehouden aandacht: het vermogen om aandacht bij het werk te houden ondanks afleiding.
4. Taakinitiatie: het vermogen om op tijd aan een taak te beginnen en deze niet steeds maar te blijven uitstellen.
5. Doelgericht gedrag: het vermogen om een doel te formuleren en dat ook te bereiken.
6. Flexibiliteit: het vermogen om je aan te passen aan veranderende omstandigheden.

 Executieve functies: de schakel tussen willen en uitvoeren

Je kunt natuurlijk zeggen dat je kind een laatbloeier is en dat het allemaal ‘vanzelf’ wel goed komt, maar onderzoek wijst uit dat hoe eerder wordt ingegrepen bij zwak ontwikkelde executieve functies, hoe beter dit is. Denken en doen gaan hand in hand.

Denkvaardigheden ontwikkelen zal een kind helpen om doelen te formuleren of om oplossingen te vinden voor problemen. Het ontwikkelen van de gedragsvaardigheden is noodzakelijk om dan ook daadwerkelijk te gaan doen wat er gedaan moet worden om een taak te voltooien. Sterk ontwikkelde executieve functies zijn noodzakelijk voor het goed kunnen functioneren in het dagelijkse leven, op school of later op het werk.

In het filmpje ‘IQ van 145, maar hij kan zijn kamer niet opruimen’ legt Tijl Koenderink op heldere en humoristische wijze uit waarom het zo lastig kan zijn om met een taak te starten en wat je zelf als ouder/begeleider zou kunnen doen.

Bij welke kinderen komen zwakke executieve functies voor?

Uit onderzoek blijkt dat zwakke executieve functies vooral voorkomen bij kinderen met de diagnose ADHD, ADD, autisme of dyslexie. Bij een kind met ADHD is bijvoorbeeld bekend dat executieve functies zoals: responsinhibitie, volgehouden aandacht, werkgeheugen, timemanagement, taakinitiatie en doelgericht gedrag onvoldoende zijn ontwikkeld.

Een kind hoeft echter geen AD(H)D of andere leerstoornis te hebben. We zien ook zwak ontwikkelde executieve functies bij kinderen die een voorkeur hebben voor de visueel-ruimtelijke leerstijl: de beelddenkers. Beelddenkers hebben vaak weinig tijdsbesef. Hoe lang duurt een minuut? Wat kun je allemaal doen in een uur? Ze hebben soms werkelijk géén idee. Van een kind dat van nature weinig heeft met de factor tijd, kun je dan ook niet verwachten dat het zelfstandig een weektaak kan plannen. Je kunt dan wel vertellen dat het heel handig of logisch is om je tijd goed te verdelen, maar dat komt echt niet binnen.

Ten slotte komen zwak ontwikkelde executieve functies ook voor bij kinderen zonder een bepaalde diagnose.

Executieve functies op de basis- en middelbare school

Misschien heb je er nooit zo bij stil gestaan, maar op school wordt er een groot beroep gedaan op de executieve functies van een kind.

Groep 1 en 2
In groep 1 en 2 moeten kinderen bijvoorbeeld een bepaalde tijd zit kunnen zitten in de kring, ze moeten leren op hun beurt te wachten of speelgoed met andere kinderen te delen en het niet direct op een krijsen te zetten als ze hun zin niet krijgen (impulsbeheersing).

Groep 3 tot en met 8
In de loop der jaren wordt er steeds meer verwacht van kinderen. Kinderen moeten op tijd met hun taak beginnen( taakinitiatie) en die ook binnen een bepaalde tijd weer afhebben (plannen, prioriteiten stellen, timemanagement), ze moeten zich daarbij niet door van alles en nog wat laten afleiden (volgehouden aandacht), ze moeten hun laatje met spullen redelijk ordelijk op orde kunnen houden(organisatie , ze moeten opgegeven huiswerk niet vergeten om te doen (werkgeheugen), ze moeten een langetermijnopdracht, bijvoorbeeld een spreekbeurt of boekbespreking kunnen plannen, organiseren en uitvoeren en nog veel meer.

Middelbare school
Op de middelbare school spelen sterk ontwikkelde executieve functies een steeds grotere rol bij het al dan niet succesvol zijn. De belasting voor de puber neemt al in de brugklas hand over hand toe, maar is dat eigenlijk wel realistisch? Kun je van een 12- of 13-jarige eigenlijk wel verwachten dat hij/zij weet hoe het huiswerk te plannen, te organiseren en te leren? Het antwoord is even duidelijk als simpel. Nee, je kunt niet zomaar verwachten dat een kind dat op die leeftijd helemaal zelfstandig kan en dat heeft alles te maken met de manier waarop de hersenen zich ontwikkelen.

Hersenontwikkeling: van achter naar voren

De ontwikkeling van de hersenen is een ingewikkeld proces en in het licht van dit artikel gaat het te ver om hiervan een volledig beeld te geven. Grofweg kunnen we stellen dat de hersenen zich gaandeweg de jaren ontwikkelen van achteren naar voren. Dat betekent dat het voorste gedeelte van de hersenen, de zogeheten prefontale cortex, de ‘dirigent’, bij een leerling op de middelbare school nog lang niet is voltooid. Maar juist de frontale kwabben zijn betrokken bij het plannen en structuren van taken en bij de emotieregulatie.

In het verleden ging men ervan uit dat de prefontale cortex tegen het 18^e levensjaar wel uitontwikkeld was. Je bent dan als mens immers ‘volwassen’ en je zou dus ook in staat moeten zijn om alle consequenties van je gedrag te overzien. Tegenwoordig weten we door voortschrijdend inzicht dat de ontwikkeling van de hersenen zich voortzet tot ongeveer het 25^e levensjaar.

Wat je zelf kunt doen

Ouders die mijn hulp inroepen hebben vaak kinderen in de bovenbouw van de basisschool of pubers. Vooral de laatste groep levert thuis de nodige hoofdbrekens en frustratie op. Hun zoon/dochter maakt het huiswerk niet of begint er veel te laat mee, waardoor er nog meer stress ontstaat. De agenda, als er al een papieren agenda is, wordt niet op orde gehouden. Alles staat immers op internet volgens zoon- en/of dochterlief. Langetermijnprojecten worden niet tijdig ingepland en opgedeeld in overzichtelijke gedeelten. Conflicten over dit soort zaken kunnen jouw dag en die van je puber danig verpesten. Niet alleen dag na dag, maar ook week na week….

5 Tips om zelf mee aan de slag te gaan

1. Zoek een activiteit uit die je als eerste wilt aanpakken. Je kunt niet van alles en nog wat tegelijkertijd proberen te veranderen. Dat werk echt niet. Vraag je dus eens af: wat levert dagelijks te meeste problemen op en ga daar dan aan werken.
2. Heb je geen idee waarmee je moet beginnen? Misschien is er zoveel waarover je dagelijkse strijd voert met je puber, dat je niet meer weet waar te beginnen. Begin dan met het probleem op te lossen dat jou en je puber werkelijk slapeloze nachten bezorgt.
3. Om snel succes te hebben, kun je ook beginnen met het oplossen van juist een klein probleem. Het voordeel is dan dat jij en je puber snel resultaat zien en dat kan weer motiveren om een grotere uitdaging aan te pakken.
4. Laat de keuze over aan je puber. Als puber kun je het idee hebben dat je van alles van je omgeving ‘moet’ zonder dat je daar zelf invloed op kunt uitoefenen. Niets werkt zo demotiverend als dat. Hoe groter de betrokkenheid is van je puber, hoe groter de kans dat de wil werkelijk aanwezig is om samen een oplossing te zoeken.
5. Denk aan langetermijndoelen. Je wilt misschien graag dat je puber zijn/haar kamer opruimt en de was in de wasmand doet. Dat is ook heel begrijpelijk, maar hoe belangrijk is dat nu eigenlijk voor het schoolsucces van je kind? Is ‘opruimen’ een vaardigheid die essentieel is om over te gaan of voor het behalen van een diploma? Mijn moeder vond mij als puber een enorme sloddervos, maar ik had wel de juiste executieve functies ontwikkeld om succesvol een opleiding te kunnen doen. En met dat opruimen is het ook helemaal goed gekomen. Mijn kinderen vinden mij supernetjes:-)

Mijn vraag aan jou: herken jij de hierboven genoemde problemen bij je kind? 

Als je denkt dat de problemen van je zoon/dochter op school veroorzaakt kunnen worden door zwak  ontwikkelde executieve functies, dan kun je natuurlijk beginnen met het toepassen van de hierboven genoemde 5 tips. Je ziet dan soms al dat de problemen zich verminderen, maar wat als dat niet lukt? Als je denkt meer hulp nodig te hebben?

Wat als je denkt meer hulp nodig te hebben?

Als je het gevoel hebt, dat jij en je puber toch meer hulp nodig hebben of heb je gewoon geen zin om dagelijks strijd te voeren over het huiswerk? Dat is heel begrijpelijk en gelukkig hoeft dat ook niet. Je kunt bijvoorbeeld zelf meer lezen over executieve functies. Peg Dawson en Richard Guare beschrijven in hun boek “Slim maar…” uitvoerig  hoe je dit soort functies kunt versterken en hoe je kinderen zelf kunt helpen hun talenten te benutten. Dit artikel is deels op dit boek gebaseerd.

Rust in de hut! 

Als je ervoor kiest om hulp van buitenaf in te roepen, omdat je thuis eindelijk eens rust wilt hebben, dan kan dat ook. Er zijn tegenwoordig genoeg trainingen voor pubers om executieve functies te oefenen en te ontwikkelen. Een voorbeeld van zo’n training is de training Leren leren Methode. Dit is training waarvan het effect wetenschappelijk is onderzocht.
https://www.eigenwijsleren.nl/leren-leren-training-live/

bron: dit artikel is deels gebaseerd op het boek Slim maar… van Peg Dawson en Richard Guare. Een geweldig boek om zelf mee aan de slag te gaan:-)